به گزارش چیلان؛ بورس کالای ایران با تجربه ­ای کمتر از یک دهه، به داد و ستد انواع محصولات صنعتی و معدنی، فرآورده­های نفتی و پتروشیمی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه، سلف، سلف استاندارد و معاملات ابزارهای مشتقه از جمله قراردادهای آتی مشغول است. به طور کلی با آن­که زمان زیادی از آغاز به کار بورس کالای ایران و توسعه تالارهای معاملاتی آن نمی­گذرد، اما این بورس به ‌عنوان یکی از مهم‌ترین‌ ارکان بازار سرمایه به خوبی توانسته است نقش پررنگ و اثرگذاری در اقتصاد کشور به خصوص در زمینه برآورده کردن نیاز صنایع و بخش‌های مختلف اقتصاد از قبیل صنعت و معدن، پتروشیمی و کشاورزی ایفا کند.

کشف قیمت بر مبنای عرضه و تقاضا، کاهش هزینه ­های مبادلات به ­واسطه دسترسی به اطلاعات بازار، افزایش نقدشوندگی بر پایه ایجاد بازار ثانویه برای معاملات، ایجاد سازوکار تأمین مالی و سوق دادن آن به ­سمت صنایع توجیه ­پذیر و همچنین ایجاد امکان پوشش ریسک از­جمله کارکردهای بازار فیزیکی و مشتقه بورس کالای ایران هستند که می­ توانند رونق اقتصاد ملی را در پی داشته باشند.

یکی از قدیمی‌ترین کالاهای مورد معامله در بورس کالای ایران فولاد می‌باشد که قبل از شکل‌گیری بورس کالا نیز در سازمان كارگزاران بورس فلزات تهران از سال 1382 مورد داد و ستد قرار می‌گرفت. این کالا از محصولات استراتژیک کشور به شمار رفته و به دلیل پیوندی که با بخش مسکن و فعالیت­های عمرانی دارد، همواره در کانون توجه فعالان اقتصادی و نهادهای حاکمیتی و نظارتی کشور قرار دارد. سنگ‌آهن نیز کالایی استراتژیک و بدون جایگزین است و به عنوان حلقه اول در تولید فولاد، بخشی از یک زنجیره مهم معدنی و صنعتی مادر در همه کشورها است. معاملات سنگ اهن در بورس کالای ایران به سال 1390 بر می­ گردد که عرضه 200 هزار تن سنگ آهن شرکت معدنی و صنعتی گل­گهر سیرجان در رینگ صادراتی آن رقم خورد. در ادامه عملکرد بورس کالای ایران در حوزه فولاد و سنگ آهن در سال 1395 مورد بررسی قرار می­ گیرد.

• سنگ آهن

باتوجه به گسترش روز افزون نياز شركت هاي فولادي جهان به مواد اوليه بخصوص سنگ آهن، باعث شده تا سرمايه گذاري در بخش معادن سنگ آهن و توليد سنگ آهن دانه بندي شده و مواد فرآوری شده اين ماده مثل كنسانتره و گندله بيشتر شود. چين بزرگترين مصرف كننده سنگ آهن دنيا و همچنین بزرگترين توليد كنندگان فولاد جهان مي باشد. ايران نيز به نوبه خود به عنوان يكي از تأمین كنندگان سنگ آهن چين بعد از كشورهاي برزيل، استراليا، شيلي و هند و چند كشور ديگر قرار دارد.

حدود 90 درصد توليد سنگ آهن ايران در اختيار شركت­هاي چادرملو، گل گهر، سنگ آهن مركزي بافق و سنگ آهن سنگان بوده و بقيه در اختیار معادن خصوصي کشور قرار دارد. اسامی بزرگ ترین شرکت­ های تولیدکننده سنگ آهن در ایران عبارتند از:

1. شرکت معدنی و صنعتی چادرملو
2. شرکت معدنی و صنعتی گل گهر
3. شرکت سنگ آهن مرکزي ايران
4. شرکت سنگ آهن سنگان
5. شرکت سنگ آهن سیرجان
6. شرکت سنگ اهن جلال آباد زرند
7. شرکت سنگ آهن میشدوآن
8. شرکت سنگ آهن فلات مرکزي

اكثر توليدات اين شركت ­ها در صنعت فولاد داخلي به مصرف مي­ رسد كه شركت­هاي فولاد مباركه و ذوب آهن بزرگترين مصرف كنندگان اين ماده اوليه بوده و جزو بزرگترين توليدكنندگان فولاد كشور مي­ باشند. صادرات سنگ آهن ايران بيشتر توسط شركت­ های خصوصي به كشورهاي چين و هند مي ­باشد. اولین عرضه 200 هزار تن سنگ آهن در بورس کالای ایران در تاریخ 16/06/1390 در رینگ صادراتی توسط شرکت صنعتی و معدنی گل گهر سیرجان رقم خورد. میزان عرضه سنگ آهن در بورس کالای ایران توسط شرکت­های تولیدکننده سنگ آهن در جدول یک آورده شده است:

جدول 1- عرضه سنگ آهن توسط شرکت­ های تولیدکننده سنگ آهن در بورس کالای ایران طی سال­ های 1394 و1395

مجتمع سنگ آهن فلات مرکزی بیشترین میزان عرضه سنگ آهن را در بورس کالای ایران در سال­ های 1394 و 1395 داشته است. حجم و ارزش معاملات سنگ آهن از ابتدای عرضه سنگ آهن طی سال­ های مختلف در جدول 2 آورده شده است:

جدول 2- حجم و ارزش معاملات سنگ آهن از بدو تأسیس بورس کالای ایران

حجم معاملات سنگ آهن در سال 1395 تا بهمن ماه 1.975 هزار تن به ارزش 2.004 میلیارد ریال که نسبت به دوره مشابه در سال قبل با حجم 2.560 هزار تن به ارزش 1.507 میلیاد ریال با کاهش حجم 23 درصدی و افزایش ارزش 33 درصدی همراه بوده است. همان طور که در جدول یک مشخص است میزان عرضه مجتمع ­های تولید سنگ آهن در بورس کالای ایران در سال 1395 نسبت به سال 1394 کاهش یافته است و این خود عاملی در روند کاهشی حجم معاملات سنگ آهن در بورس کالا می باشد. نمودار (1)تغییرات قیمت هر تن سنگ آهن را در سه سال اخیر را نشان می ­دهد.

نمودار 1. تغییرات قیمت هر تن سنگ آهن در سال 2014، 2015، 2016

برطبق آخرین آمارها، چین 70 درصد سنگ آهن جهان را مصرف می­کند. در سال 2016 میلادی افزایش تولید فولاد در چین به بالا رفتن تقاضا برای سنگ آهن منجر شد. در بخش عرضه، پایین بودن قیمت سنگ آهن به مدت دو سال سبب شد تولیدکنندگانی که هزینه­ تولیدشان بالا بود از بازار خارج شوند، در نتیجه عرضه رشدی نداشت. کاهش عرضه از سوی تولیدکنندگان و بالا ماندن تقاضا از سوی چین سبب رشد قیمت سنگ آهن شد و همانطور که در نمودار شماره 1 مشخص است قیمت سنگ آهن پس از دو سال کاهش مداوم، رشدی قابل ملاحظه داشت و قیمت هر تن از این ماده خام مورد استفاده در تولید فولاد در پایان سال 2016 میلادی به محدوده80 دلار رسید.

انتشار اوراق سلف و سلف موازی استاندارد از جمله اقداماتی است که بورس کالای ایران در راستای تأمین مالی صنایع و ارتقا جایگاه شرکت­ های تولیدکننده در بازار سرمایه انجام داده است. در حوزه سنگ آهن اولین تأمین مالی بلندمدت در بورس کالای ایران در سال 1393 انتشار اوراق سلف موازی استاندارد بر روی سنگ آهن دانه بندی شده توسط شرکت معدنی و صنعتی گل گهر سیرجان به ارزش 830 میلیارد ریال بود. پس از آن نیز در آبان­ماه سال 1394 شرکت چادرملو اوراق سنگ آهن دانه‌بندی شده به ارزش 806 میلیارد ریال را منتشر نمود. البته شرکت صنعتی و معدنی گل گهر نیز در بهمن‌ماه سال 1394 و آبان ماه سال 1395 اقدام به انتشار اوراق کنسانتره سنگ آهن به ترتیب به ارزش 1.121 و 1.219 میلیارد ریال کرده است.

• فولاد

فولاد مهم­ ترین و پرمصرف‌ترین کالای پایه صنعتی و دومین کالای پرتقاضای جهان پس از نفت است. فولاد جزو اولین کالاهای پذیرش شده در بورس کالای ایران است که معاملات نقدی آن از سال 1382در بورس فلزات تهران آغاز شد و با ادغام بورس‌های فلزات و کشاورزی، معاملات آن در بورس کالای ایران پی گرفته شد. هم اکنون نیز بیش ترین حجم معاملات فیزیکی بورس کالای ایران به این کالای پایه صنعتی اختصاص دارد و طیف گسترده‌ای از محصولات فولادی در این بورس مورد دادوستد قرار می‌گیرد. کالاهای پذیرفته شده در گروه فولاد به چهار زیرگروه اصلی و 21 زیرگروه فرعی تقسیم می­ شود. حجم و ارزش معاملات فولاد در سال 1394 و 1395 در بورس کالای ایران بر اساس نوع قرارداد در جدول (3) گزارش شده است.

جدول 3- حجم و ارزش معاملات فولاد در بورس کالای ایران

در سال 1395 حجم و ارزش معاملات نقدی و نسیه نسبت به مدت مشابه در سال 1394 کاهش یافته است و بیشتر قراردادهای فولادی از نوع سلف بوده است. تأمین مالی فولاد سازان از طریق معاملات سلف از ابتدای سال 1395 تا 22 بهمن­ نسبت به مدت زمان مشابه در سال قبل 47 درصد رشد داشته است. قرارداد سلف قراردادي است كه براساس آن، كالا با قيمت معين در زماني مشخص در آينده تحويل گرديده و بهاي آن در هنگام معامله پرداخت مي‌گردد. به دلیل ماهیت قرارداد سلف، بیشتر توسط تولیدکنندگان مورد استفاده قرار می‌گیرد. تولیدکنندگان فولاد به دفعات از این قرارداد برای تأمین مالی خود استفاده کرده‌اند و در حال حاضر این قراردادها از محبوبیت خاصی در بین تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان برخوردار است.

حجم و ارزش معاملات فولاد در سال 1395 تا بهمن ­ماه، نسبت به مدت مشابه سال قبل 9/14درصد در حجم و 3/33 درصد در ارزش معاملات افزایش داشته است. بر اساس گزارش انجمن جهانی فولاد (world steel association)، ایران در سال 2016 میلادی، 17 میلیون و 895 هزار تن فولاد خام تولید کرد که این رقم در مدت مشابه سال 2015، 16 میلیون و 146 هزار تن بود. میزان تولید آخرین ماه میلادی (دسامبر) سال 2016، یک میلیون و 521 هزار تن بود که در مقایسه با رقم مدت مشابه سال گذشته میلادی (یک میلیون و 336 هزار تن)، 14درصد رشد را نشان می­ دهد. این میزان تولید باعث شد تا ایران در سال 2016 همچون سال 2015 میلادی، رتبه چهاردهم تولید فولاد جهانی را کسب کرد.

بر اساس گزارش انجمن جهانی فولاد، 66 کشور تولید کننده فولاد جهان یک میلیارد و 603 میلیون و 989 هزار تن فولاد خام در سال 2016 تولید کردند که در مقایسه با آمار مدت مشابه سال 2015 (یک میلیارد و 592 میلیون و  428 هزار تن)، 73/0 درصد رشد نشان می ­دهد. چین با 808 میلیون و 370 هزار تن بزرگ­ترین تولید کننده فولاد جهانی در سال گذشته میلادی بود. کشورهای بزرگ بعدی تولید کننده فولاد خام به ترتیب ژاپن 104 میلیون و 722 هزار تن، هند 95 میلیون و 618 هزار تن، آمریکا 78 میلیون و 619 هزار تن، روسیه، 70 میلیون و 800 هزار تن و کره جنوبی با 68 میلیون و 5677 هزار تن هستند.

جمع بندی

هدایت صحیح منافع، ارتقای ساختارهای سنتی بازار به ساختارهای مدرن، توسعه بازارهای داخلی و ارائه ابزارهای معاملاتی جدید و تجهیز بازارهای کالایی و مالی از رویکردهای اصلی بورس کالا است که تحقق این موارد، کاهش هزینه مبادلات، افزایش شفافیت، افزایش سطح مبادلات و روان شدن جریان معاملات را در پی خواهد داشت. کشف عادلانه قیمت، تسهیل سرمایه گذاری و تامین مالی، توسعه بازار، مدیریت ریسک نوسانات قیمتی و تسهیل مبادلات فیزیکی نیز از دیگر کارکردهای بورس کالای ایران در عرصه اقتصاد ملی به شمار می رود.

در سال جاری میلادی معاملات فولاد بیشترین میزان ارزش معاملات در تالار صنعتی و معدنی را به خود اختصاص داده و با ارزشی معادل ۷۵ درصد رتبه اول معاملات این تالار را از آن خود کرده است. همچنین معاملات سنگ آهن ۱۷ درصد ارزش بازار بورس کالا در تالار صنعتی و معدنی را در اختیار گرفته و در جایگاه دوم این تالار قرار دارد.

باتوجه به این حجم از معاملات ایجاد شرایط لازم در جهت راه اندازی قراردادهای آتی این دو محصول ضروری به نظر می­ رسد. مهم ترین کارکرد و هدف قراردادهای آتی، پوشش ریسک نوسانات قیمت است که اطمینان فروشنده و خریدار کالا نسبت به قیمت ها درآینده را در پی دارد. قراردادهای آتی فولاد اطمینان خاطر تولیدکننده نسبت به قیمت های آینده فولاد و تصمیم گیری برای تولید و فروش در آینده را در پی داشته و قراردادهای آتی سنگ آهن نیز علاوه بر اطمینان تولیدکننده سنگ آهن نسبت قیمت ­های آینده، توانایی برنامه ریزی برای استخراج و تولید سنگ آهن را شامل می­ شود. همچنین راه اندازی قراردادهای آتی روی این دو محصول، برآیندی از میزان تقاضای بازار داخلی را به فعالان فولاد و سنگ آهن ارائه خواهد داد.