گر چه هيچ طرح جامعي را نمي توان يافت كه قابل تعميم بوده و بتوان از آن در كشور يا حوزه ديگر كپي برداري و استفاده كرد ولي مطالعه طرح هاي جامع ساير كشورها در بهينه شدن تدوين يك طرح جامع بسيار موثر بوده و از ضروريات هر تحقيقي مي باشد. دراين نوشتار ابتدا به اختصار به مطالعه صورت گرفته در روند تدوين، تصويب و اجرا و نظارت طرح جامع چند كشور در حال توسعه اشاره خواهد شد سپس بر همين اساس به طرح جامع فولاد ايران پرداخته خواهد شد.

بررسي طرح هاي جامع فولاد تعدادي از كشورهاي در حال توسعه نشان مي دهد كه تدوين طرح هاي جامع از قالب و ساختار خاصي شامل چشم انداز، اهداف، تحليل موقعيت، خط مشي و سياست ها و طرح عمل يا مكانيسم عمل پيروي مي كند. تهيه يك خلاصه اجرايي طرح جامع نيز از موارد مهمي است كه در تمام طرح هاي جامع مشاهده مي شود.

روند تدوين و اجراي طرح هاي جامع را مي توان به سه مرحله كلي تقسيم كرد.

1- مراحل جمع آوري اطلاعات و تدوين طرح جامع فولاد

2- مراحل تصويب و ابلاغ

3- مراحل اجراي طرح جامع و نظارت بر آن

در مرحله جمع آوري اطلاعات و تدوين طرح جامع فولاد همان طوري كه گفته شد به مانند همه كارهاي پژوهشي رعايت اصول و روش تحقيق ضروري است.

بعضي از ويژگي هاي مهم طرح جامع فولاد را به شرح زير مي توان خلاصه كرد.

• طرح جامع فولاد بايد حاوي عناصر كليدي و بدون اطلاعات زايد باشد تا طرح قابل اتكا و قابل قبول و عميقا" داراي تمركز بر بحث اصلي باشد.
• اهداف بلند مدت و كوتاه مدت بايد بلند پروازانه ولي واقعي باشند. اين اهداف بايد طوري تعريف شوند كه با تلاشهاي جدي بخش خصوصي و دولتي قابل دست يابي باشند. اهدافي كه تلاشي را لازم ندارند يا قابل دسترسي نباشند بي معني بوده از كيفيت و اعتبار طرح خواهند كاست.
• ارتباط و پيوند منطقي بين موضوعات بايد ملاك جمع آوري اطلاعات باشد. تمام متون، داده ها، آمارها و ارقام بايد به هم مرتبط و در جهت حمايت از بحث و موضوع اصلي باشند.
• انعطاف پذيري و قابليت انطباق از ويژگي هاي مهم يك طرح بلند مدت است. در دنياي امروز تغييرات و تحولات با سرعت بسيار زيادي رخ مي دهند. باتوجه به اينكه طرح هاي جامع يك دوره 10 يا 20 ساله را شامل مي شوند ضروري است سياست ها و خط مشي ها متناسب با تغييرات محيطي تغيير كنند.
• تمام عوامل ذيربط بايد در جريان امور از طراحي، تدوين و اجرا طرح جامع قرار گيرند.
• قابليت اجرايي داشتن از ويژگي ها مهم هر طرحي است. يك طرح جامع هر چند كه بسيار خوب تدوين و نگارش شده باشد تا زمانيكه به اجرا در نيايد صفحات كاغذي سياه شده اي بيش نخواهد بود.

پس تمام تلاش ها و ابزارها بايد بكار گرفته شوند تا اطمينان حاصل شود آنچه در طرح جامع آمده است به اجرا در خواهد آمد.

مرحله تصويب و ابلاغ

مرحله تصويب و ابلاغ نيز از جمله مراحل مهم است و نقش مهمي در حسن اجراي طرح جامع دارد. اين مرحله در بعضي از كشورهاي مورد مطالعه بنا به پيشنهاد وزير صنعت ( يا صنعت و تجارت ) و تصويب بالاترين مقام اجرايي، رئيس جمهور يا نخست وزير صورت مي گيرد. اين سند پس از تصويب به وزارتخانه ها و سازمان هاي مسئول و دخيل در اجراي طرح جامع فولاد شامل وزارت صنعت و تجارت بعنوان محور اصلي و وزارت سرمايه گذاري و برنامه ريزي، وزارت مالي (فايناس)، وزارت حمل و نقل، وزارت علوم و تكنولوژي، وزارت منابع طبيعي و محيط زيست وكميته هاي مردمي و فرمانداري و استانداري، انجمن آهن و فولاد، روساي نمايندگي هاي وابسته به دولت و... كه وظائف اجرا يا همكاري در اجراي طرح جامع فولاد را به عهده دارند ابلاغ مي شود.

مرحله اجراي طرح جامع فولاد ونظارت بر آن

كيفيت و چگونگي تدوين طرح جامع و جايگاه تصويب كننده و دستگاه نظارت همه در اجراي طرح جامع اثر گذار بوده و نقش اصلي را در اجراي صحيح طرح ايفا خواهند كرد.

در كشورهاي مورد بررسي به منظور حسن اجراي طرح جامع فولاد يك كميته عالي تشكيل و ماهانه گزارشي از وضعيت اجراي طرح جامع به بالاترين مقام اجرايي كشور ارائه مي شود.

يكي از ابزارهاي مهمي كه در مرحله تدوين مد نظر قرار مي گيرد و به نظارت كمك مي كند تهيه ماتريس طرح عمل يا ماتريس مكانيسم عمل است كه امكان نظارت و پايش ويژه را فراهم مي كند. ماتريس طرح عمل، عبارت از جدولي است كه مشخصه هاي عمليات اجرايي را به تفضيل بيان مي كند اين ماتريس ممكن است بخشي از متن اصلي طرح جامع باشد يا بصورت مجزا آورده شود. همچنين بودجه و سازماني به عنوان مسئول پايش و نظارت و ايجاد توازن در زنجيره فولاد تعيين مي شود.

رعايت موارد گفته شده اجراي طرح جامع را تسهيل مي كند.

شكست در اجراي طرح جامع

مواردي كه زمينه شكست اجراي طرح جامع فولاد را فراهم مي كنند را به شرح ذيل مي توان خلاصه كرد:

طرح هاي جامعي كه :

• غير واقعي و غير قابل دسترسي باشند.
• توسط طرح ها و برنامه هاي اجرايي حمايت نشوند.
• از سوي مقامات بالا تحميل شوند يا كساني كه مسئوليت تهيه آن را دارند در اجرا دخيل نباشند و يا حمايت لازم از آنان به عمل نيايد.
• زماني كه حاميان اصلي طرح هاي جامع سازمان را ترك كنند (در اين خصوص در كشور ما به تدوين استراتژي توسعه صنعتي كشور مي توان اشاره كرد كه در سال 82 تدوين ولي با تغيير دولت اجراي آن متوقف شد).
• زماني كه خط مشي ها و سياست ها نتوانند با تغييرات محيطي انطباق داده شوند.
• زماني كه يك فرآيند مديريتي ضعيف موجب فلج شدن برنامه ها و تاخيرهاي غير ضروري در عمل شود و...

باتوجه به مطالب فوق الذكر به اختصار به طرح جامع فولاد ايران كه در سال 1393 زير نظر شركت ملي فولاد ايران توسط شركت فولاد تكنيك تهيه شده است و در مراحل تصويب نهايي است پرداخته مي شود.

هم اكنون نيز كل متن طرح در پورتال شركت ملي فولاد ايران و ايميدرو قابل مشاهده است و بزودی کل طرح جامع فولاد ایران با اخرین ویرایش در پورتال شرکت ملی فولاد ایران و ایمیدرو قرار خواهد گرفت. اخرین ویرایش طرح جامع فولاد ایران که در سال ۹۵ صورت گرفت در بیست و یکم خرداد ۹۶ در شرکت ملی فولاد ایران به سمع و نظر متخصصان و خبرگان حوزه صنعت و معدن رسید و مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

روند تصويب و ابلاغ

درخصوص تصويب و ابلاغ طرح جامع فولاد ايران، بايد به اين نكته اشاره شودكه طرح جامع فولاد ايران علاوه بر آنكه زنجيره اصلي توليد فولاد، از اكتشاف و استخراج در معادن تا توليد شمش ومحصولات نهايي و صادرات كه حوزه فعاليت وزارت صنعت و معدن و تجارت را در بر مي گيرد، به دليل نياز مبرم زنجيره توليد فولاد به زير ساخت ها، آب، برق، گاز و راه و راه آهن و همچنين اهميت مسائل مربوط به محيط زيست، مشاركت و همكاري وزارتخانه ها و سازمان هاي فعال درحوزه هاي فوق و همكاري نهادها وانجمن هاي مرتبط و بطور كل همكاري وتعامل بخش خصوصي و دولتي را نيز مي طلبد. لازم است همه اين نهاد ها براي اجراي موفق طرح همكاري نمايند.

سازمان مسئول يا متولي نظارت

درخصوص سازمان مسئول يا متولي نظارت بر اجراي طرح جامع فولاد، اجراي طرح فولاد نياز به دستگاه و متولي اي دارد كه با ايجاد تعامل با نهادها وسازمان هاي فعال در زنجيره توليد فولاد و پايش مستمر روند اجراي طرح ، گزارشات لازم را تهيه و به مقامات عالي ارائه نمايد تا روند امور در مسير اصلي ومتوازن هدايت شود.

با توجه به سوابق فعاليت شركت ملي فولاد ايران كه سال ها هدايت و مديريت زنجيره توليد فولاد كشور را به عهده داشت و اكنون نيز به عنوان بازوي اجرايي ايميدرو مسئوليت تدوين طرح جامع فولاد را به عهده دارد و با توجه به مباحث مطرح شده در اين نوشتار در زمينه عوامل موفقيت يا شكست اجراي طرح جامع اين شركت ذي صلاح ترين سازمان براي هدايت ونظارت اجراي طرح جامع فولاد ايران جهت رسيدن به اهداف افق 1404 چشم انداز و ظرفيت توليد 55 ميليون تن فولاد خام در كشور مي باشد.