بورس کالای ایران نهادی رسمی و متشکل است که به منظور ساماندهی و ارتقای تجارت کالایی و تخصیص بهینه منابع و سرمایه‌ها در اقتصاد، کارکردهایی را مورد هدف قرار می‌دهد. مجموعه کارکردها و خدمات بورس کالای ایران عبارتند از: ایجاد ابزاری برای پوشش ریسک، ایجاد قیمت مبنا برای قراردادهای نقدی، نظارت بر انبارداری و تحویل فیزیکی کالا، سرمایهگذاری، تسهیل تأمین مالی، توسعه بازار و تنظیم بازار.
چهار کارکرد اصلی بورس کالای ایران
امکان پوشش ریسک به عنوان یک کارکرد اصلی بورس کالا به این معناست که صنعتی که در معرض ریسک قیمت قرار دارد، نسبت به پذیرش میزان ریسک موجود تصمیماتی اتخاذ نماید. عمده‌ترین راهکاری که امروزه برای مدیریت ریسک ناشی از نوسان قیمت‌ها به کار می‌رود استفاده از ابزارهای مالی نوین نظیر قراردادهای آتی و اختیار معامله در بورس‌های کالایی است و طیف وسیعی از فعالان صنعت و کشاورزی می‌توانند از ابزارهای موجود در آن برای پوشش ریسک استفاده کنند. کارکرد مهم دیگر بورس کشف قیمت است؛ فرآیندی که از طریق آن قیمتهای صحیح و عادلانه کالاها از برآیند تقابل نیروهای عرضه و تقاضا تعیین می‌شود و یکی دیگر از رسالت‌های مهم بورس کالای ایران به شمار می‌رود. کالایی که در بورس پذیرفته می‌شود، در یک بازار رقابتی با حجم قابل قبولی از عرضه و تقاضا، کشف قیمت می‌شود و توان برنامه‌ریزی و تحلیل فعالان اقتصادی را افزایش خواهد داد، به ویژه زمانی که قیمت‌ها برای آینده تعیین می‌شود. بازار قراردادهای آتی و پیمان‌های آتی جهت‌گیری عمومی قیمت‌ها را در آینده برای فعالان اقتصادی مشخص نموده و راهگشای برنامه‌ریزی‌های بلندمدت برای آنها خواهند بود. سومین خدمت اصلی که بورس کالای ایران ارائه می دهد قراردادهای منجر به تحویل فیزیکی است. اغلب قراردادهای بورس کالا با نام تجاری مشخص شده، با شکل و مقداری مشخص منتهی به تحویل فیزیکی میشوند. تحویل‌هایی که اتفاق می‌افتد، منعکس‌کننده عرضه و تقاضای بازار هستند. تأمین مالی فعالان اقتصادی به خصوص در شرایطی که اقتصاد با شرایط رکودی و پایین بودن حجم فعالیتهای اقتصادی دست و پنجه نرم میکند، یکی از مهمترین کارکردهای ابزارها و بازارهای بورس کالای ایران برای فعالان اقتصادی است. ازجمله ویژگیهای این ابزارها میتوان به کارایی، سرعت، تأمین مالی بر اساس تولید و تأمین مالی ارزان‌قیمت اشاره نمود. بارزترین ابزار تأمین مالی که در حال حاضر در بورس کالای ایران مورد استفاده تولیدکنندگان قرار می‌گیرد، قراردادهای سلف و سلف موازی استاندارد است. گواهی سپرده کالایی، اوراق خرید دین و صندوق کالایی نیز از دیگر ابزارهای تأمین مالی در بورس کالای ایران میباشند. تنظیم بازار نیز از کارکردهای مهم بورس کالا در ایران به شمار می‌رود. دولت با استفاده از اطلاعات موثقی که در بورس ایجاد میگردد می‌تواند ضرورت یا عدم ضرورت موضوعات اقتصادی مدنظر خود را ارزیابی نموده و راهکارهای متناسب با آنها را اتخاذ نماید. بورس کالای ایران در زمینه‌های دیگر ازجمله تنظیم بازار کالاهای استراتژیک، ظرفیت همکاری با دولت را دارد و دولت می‌تواند اجرای سیاست‌های نظارتی خود در مبادلات کالاهای استراتژیک را به بورس واگذار نماید. استفاده از ظرفیت‌های بورس کالای ایران در اجرای سیاست‌های تنظیم بازار در نهایت موجب کاهش هدررفت منابع، برنامه‌ریزی دقیق، اقدام به‌موقع و جلوگیری از وقوع بحران میگردد.
ابزارهای معاملاتی بورس کالای ایران
در یک تقسیم‌بندی کلی معاملات در بورس کالای ایران در دو دسته بازارهای فیزیکی و بازارهای اوراق بهادار مبتنی بر کالا جای می‌گیرند. معاملات بازارهای فیزیکی در سه تالار (بازار) داخلی، صادراتی و فرعی انجام میپذیرد. ابزارهای معاملاتی در بازارهای فیزیکی عبارتند از معاملات نقدی با تسویه نقدی، نقدی با تسویه اعتباری، نسیه، سلف با تسویه نقدی و سلف با تسویه اعتباری. معاملات انواع اوراق بهادار و ابزارهای مشتقه ازجمله قراردادهای آتی، پیمان آتی، اختیار معامله، اوراق سلف موازی استاندارد، اوراق خرید دین و گواهی سپرده کالایی نیز در دسته بازار اوراق بهادار مبتنی بر کالا جای می‌گیرند. اوراق خرید دین، معاملات تهاتری، تابلوی مناقصه و قراردادهای بلندمدت (بر اساس پیمان آتی و کشف پریمیوم و تسویه چندمرحله‌ای) از جمله بازارهای جدید بورس کالا هستند که در حال شکل‌گیری می باشند.
معاملات نقدی، نسیه و سلف
معاملات نقدی ساده‌ترین شکل معاملات در بورس کالا است. فرآیند انجام معاملات نقدی بدین صورت است که در ابتدا مشخصات عرضه از طریق اطلاعیه عرضه به فعالان بازار اعلام شده و پس از آن متقاضیان حائز شرایط، برای خرید کالا رقابت نموده و در صورت موفقیت در رقابت، قرارداد معامله نقدی بین خریدار و فروشنده (عرضه‌کننده) منعقد میگردد. پس از انعقاد قرارداد، خریدار و فروشنده در مهلت زمانی کوتاهی ملزم به مبادله وجه و کالا خواهند بود. در این معاملات به دلیل وجود ساز وکار نظارت بر حسن اجرای معاملات از طریق اتاق پایاپای بورس، ریسک نکول طرفین معاملات به شدت کاهش مییابد. معاملات نقدی با تسویه اعتباری تا مرحله انعقاد قرارداد مانند معاملات نقدی با تسویه نقدی صورت گرفته و پس از انعقاد قرارداد، خریدار و فروشنده تسویه را به صورت توافقی انجام خواهند داد که ماحصل آن سند تسویه اعتباری است که خریدار ملزم به تحویل آن به اتاق پایاپای است.
معاملات سلف ازجمله مهمترین ابزارهای مالی مورد توجه فعالان بازار در بورس کالای ایران است. در این معاملات فروشنده متعهد می‌شود در زمان مشخصی در آینده کالا را به خریدار تحویل دهد. این معاملات از تمامی ویژگیهای معاملات نقد برخوردار است، بعلاوه اینکه قراردادهای سلف با تسویه نقدی یکی از ابزارهای تأمین مالی تولیدکنندگان کالاها یا فروشندگان میباشند و به صورت فراگیر توسط تولیدکنندگان مورد استفاده قرار می‌گیرند. تأمین مالی در کوتاهترین زمان و درعین‌حال با کمترین هزینه امکان‌پذیر است و هیچ گونه محدودیتی از نظر میزان وجوه موردنیاز جهت تأمین مالی وجود ندارد. تولیدکنندگان با استفاده از قراردادهای سلف، کالاهای خود را از چند ماه قبل پیش‌فروش مینمایند بنابراین قرارداد سلف امکان پوشش ریسک را برای طرف فروشنده به‌طور کامل فراهم مینماید.
معاملات نقد، نسیه و سلف در بازار فیزیکی تاکنون به روش مزایده در حال انجام بوده است که یک عرضه‌کننده محصول خود را به گروهی از خریداران معرفی میکند. علاوه بر این مکانیزم، به تازگی زیرساخت‌های مورد نیاز جهت انجام روش مناقصه نیز در بازار فیزیکی ایجاد شده است که در آینده نزدیک اجرایی خواهد شد. در این روش یک خریدار درخواست خود را مبنی بر خرید کالایی با مشخصات معین به بورس کالا می‌دهد و اطلاعیه متناظر با آن صادر میگردد. در زمان تعیین شده فروشندگانی که تمایل دارند در مناقصه شرکت کنند آمادگی خود را اعلام کرده و در صورت لزوم بر روی قیمت با یکدیگر به رقابت می‌پردازند و در نتیجه خریدار به بهترین قیمت کالای خود را تأمین خواهد کرد.
اوراق سلف موازی استاندارد
معاملات اوراق سلف موازی استاندارد شکل تکامل‌یافته معاملات سلف است. خریداران کالا در معاملات سلف با ریسک تغییرات قیمت و ریسک نقدشوندگی مواجه هستند زیرا به دلیل نبود بازار ثانویه برای این نوع معاملات امکان فروش کالای موردنظر توسط خریدار به شخص ثالث وجود ندارد. ریسک‌های مذکور با تعریف اوراق سلف موازی استاندارد برطرف شده است. معاملات این اوراق مانند معاملات سلف میباشد با این تفاوت که خریدار این اختیار را دارد که قبل از تاریخ سررسید، قرارداد را به شخص دیگری واگذار کند. در این نوع قرارداد، ابتدا اوراق توسط ناشر در بازار اولیه عرضه میگردد و پس از آن با تشکیل بازار ثانویه، خریداران می‌توانند اوراق خریداری‌شده را به دیگران واگذار نمایند.
قرارداد آتی
قرارداد آتی، قراردادی است که بر اساس آن فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمت مشخص بفروشد و در مقابل، خریدار که طرف دیگر قرارداد است متعهد می‌شود همان کالا با همان مشخصات را در سررسید معین بخرد و برای اینکه هر دو طرف به تعهدات خود عمل کنند باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین اولیه نزد اتاق پایاپای بگذارند که این وجه متناسب با تغییرات قیمت معاملات قرارداد آتی موردنظر به صورت روزانه تعدیل میگردد. قراردادهای آتی به دلیل ویژگیهای خاص خود معمولاً دارای بازار ثانویه پررونق و با نقدشوندگی بالا هستند. معاملات بسیاری از کالاها در بورس‌های کالایی کشورهای پیشرفته از طریق این نوع قرارداد انجام می‌گیرد.
اوراق خرید دین
اوراق خرید دین بورس کالای ایران یکی از ابزارهای مالی است که از آن میتوان برای تأمین مالی بر اساس قراردادهای نسیه یا اعتباری برای شرکتهای بزرگ، متوسط و کوچک استفاده نمود. فروش اعتباری منجر به ایجاد تنگنای نقدینگی برای شرکتهای تولیدکننده خواهد شد. با انتشار اوراق خرید دین به راحتی میتوان بر این تنگنا غلبه کرد و برای تولیدکننده تأمین مالی انجام داد. در این روش تولیدکننده در مقام بانی، می‌تواند کالای موردنظر خود را از طریق بورس کالای ایران به صورت نسیه به فروش رسانده و سپس اسناد دریافتنی خود را به اوراق بدهی تبدیل کرده و با تنزیل آن در بازار به سرمایهگذاران واگذار نماید. در سررسید، اوراق با مبلغ اسمی توسط شرکت بازخرید خواهد شد. با توجه به اینکه انتشار اوراق بر اساس معاملات واقعی صورت گرفته در بورس کالای ایران انجام میپذیرد، از نظر فقهی انتشار آنها مطابق با موازین شرعی میباشد. لازم به ذکر است که این ابزار هنوز به مرحله اجرایی‌سازی نرسیده است.
قراردادهای بلندمدت: پیمان آتی، کشف پریمیوم، تسویه چندمرحله‌ای
در این نوع قراردادها تولیدکنندگان می‌توانند بر مبنای قیمتهای عمده‌فروشی که در بورس کالای ایران کشف میگردد با مشتریان ثابت خود قراردادهای بلندمدت منعقد نمایند و قیمت آن نیز با توجه به قیمت استخراج‌شده برای معاملات عمده‌فروشی در بورس کالای ایران تنظیم میگردد. درعین‌حال بورس کالای ایران با توجه به مکانیزم‌هایی که در اختیار دارد ریسک نکول طرفین معامله را نسبت به عدم ایفای تعهدات از بین میبرد. همانطور که مشخص است این نوع معاملات علاوه بر جلوگیری از توزیع رانت و ایجاد شفافیت، جریان معاملات را روان میسازد. با ترکیب این نوع قرارداد با پیمان آتی و کشف پریمیوم و تسویه چندمرحله‌ای که زیرساخت آن در بورس کالا فراهم شده است، میتوان علاوه بر کاهش ریسک عدم ایفای تعهدات طرف مقابل، انعطاف قیمتی را نیز در قرارداد لحاظ کرد. لازم به ذکر است تسویه چند مرحله‌ای هنوز به مرحله اجرایی‌سازی نرسیده است.
بر اساس پیمان آتی فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که در زمان انعقاد قرارداد تعیین شده بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود همان کالا را با همان مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد به تودیع تضامینی نزد اتاق پایاپای و تعدیل آن متناسب با تغییرات آتی قیمت‌ها هستند. معاملات کشف پریمیوم نیز نوعی قرارداد است که به موجب آن، مقدار معینی مابه‌التفاوت نسبت به قیمت مبنا مورد توافق طرفین معامله قرار می‌گیرد. بر این اساس در ابتدای انجام توافق، طرفین باید قسمتی از ارزش حدودی معامله را نزد اتاق پایاپای به عنوان ضمانت تودیع کنند. قراردادهای کشف پریمیوم معاملاتی است که در آن یک قیمت مبنا (به عنوان مثال قیمت محصول در یکی از بازارهای جهانی) برای استعلام قیمت در سررسید در اطلاعیه عرضه اعلام شده و خریداران تنها بر روی صرف و یا کسر قیمت نسبت به قیمت مبنا باهم به رقابت می‌پردازند.
به عنوان نمونه اگر نوع مشخصی از فولاد در کشور مورد معامله قرار می‌گیرد، برای معاملات آینده آن میتوان بازار کشف پریمیوم را راه‌اندازی نمود که در آن خریدار و فروشنده متعهد به مبادله کالا در آینده بر اساس نرخ مرجع قیمتی تعیین شده (مثلاً آخرین قیمت تسویه این کالا در بورس فلزات لندن) با احتساب پریمیوم کشف‌شده هستند. فرض کنید پریمیوم توافق شده در زمان عقد قرارداد ۵ دلار در واحد و در سررسید قرارداد کشف پریمیوم آخرین قیمت تسویه در بورس فلزات لندن ۶۰ دلار در واحد باشد، در نتیجه در سررسید این مبادله بر اساس قیمت ۶۵ دلار در واحد انجام خواهد پذیرفت.
گواهی سپرده کالایی
گواهی سپرده اوراق بهاداری است که مؤید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالا است. به عبارتی بهتر گواهی سپرده کالایی سندی است که در قبال تحویل کالا به انبارهای تحت نظارت بورس کالا توسط انباردار صادر و مشخصات مربوط به کمیت و کیفیت کالا در آن درج میگردد. دارندگان گواهی سپرده کالایی می‌توانند با توثیق این اوراق، از شبکه بانکی کشور تسهیلات مالی دریافت نمایند. با توجه به اینکه در این روش ریسک نکول و نقدشوندگی دارایی توثیق شده برای شبکه بانکی کاهش مییابد، استفاده از ابزار گواهی سپرده کالایی موجب تسریع روند پرداخت وام و کاهش هزینه تأمین مالی خواهد شد. بنابراین به‌کارگیری این روش هدایت منابع بانکی به سمت تولید را تسهیل خواهد نمود.
صندوق کالایی
این صندوقها امکان پیروی از بازده تغییرات قیمتی یک یا چند کالای معین را فراهم می‌آورند و واحدهای آنها در بورس قابل معامله است. فعالیت اصلی این صندوقها، سرمایهگذاری در اوراق بهادار مبتنی بر کالاهایی است که به عنوان دارایی پایه صندوق در نظر گرفته میشوند. این صندوقها با استفاده از وجوه سرمایهگذاران، در مقیاس بزرگ سرمایهگذاری میکنند و به دنبال کسب بازدهی مناسب برای سرمایهگذاران صندوق هستند. سرمایهگذاران با دارندگان واحدهای سرمایهگذاری صندوق به نسبت سهم یا میزان سرمایهگذاری خود در صندوق، در سود و زیان آن شریک میشوند. این صندوقها به سرمایهگذاران این امکان را می‌دهند که به جای خرید و نگهداری کالای موردنظر و تحمل هزینه‌های حمل‌ونقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوقها را خریداری کنند.
معاملات تهاتری
یکی دیگر از راهکارهای نوین بورس کالا در راستای بازاریابی و فروش محصولات شرکت‌ها “معاملات تهاتری” است که در آن فروشنده کالای خود را عرضه میکند و در ازای آن وجه نقد یا کالای مورد نیاز خود را دریافت میکند. این معاملات می‌تواند در بازار سنگ آهن جایگزین یا مکمل حواله‌های کالایی (گندله و فولاد و …) شود که عرضه‌کنندگان هم‌اکنون در بازار در ازای فروش سنگ آهن خود دریافت میکنند. این روش معاملات هنوز به مرحله اجرایی‌سازی نرسیده است.
توسعه بازار محصولات زنجیره فولاد از مسیر بورس کالا
تجربه بورس کالا در معاملات گروه فولاد به پیش از ایجاد ساختار جدید بورس کالا و به کانون کارگزاران بورس فلزات باز میگردد. خانواده فولاد در حوزه فولاد خام و محصولات فولادی با گستردگی قابل توجهی در بورس کالای ایران پذیرفته شده است. کالاهای پذیرفته شده در خانواده فولاد شامل انواع و اقسام مقاطع طولی، مقاطع تخت، شمش‌ها و قراضه می‌شود. در سال ۱۳۹۵ مقدار حدود ۷ میلیون تن محصولات فولادی به ارزش ۳۷۳۴ میلیون دلار در بورس کالای ایران معامله شده است. در نه ماهه ابتدایی سال ۱۳۹۶ این مقدار به حدود ۵ میلیون تن به ارزش ۳۲۳۵ میلیون دلار رسیده است و گروه فولاد در سال گذشته حدود ۷۷ درصد از کل ارزش معاملات گروه صنعتی و معدنی بازار فیزیکی را در بورس کالا به خود اختصاص داده است. سنگ آهن دانه‌بندی شده نیز در تالار صادراتی و تالار داخلی پذیرفته شده و در عرضه‌های متعددی در بورس کالا داشته است. همچنین اوراق سلف موازی استاندارد از سال ۱۳۹۳ تا کنون بالغ بر ۳۹۰۰ میلیارد ریال تأمین مالی برای زنجیره فولاد به همره داشته است.
برای حضور محصولات دیگر زنجیره فولاد نیز مذاکراتی انجام گرفته است و در آینده نزدیک شاهد حضور بیشتر آنها در بورس کالا خواهیم بود. توسعه بازار این محصولات و حضور بیشتر فعالان بخش فولاد در بورس کالا به کشف نرخ منصفانه‌تر، افزایش شفافیت، ایجاد بازار منسجم و مرجع قیمت‌گذاری، تضمین تعهدات طرفین و بهره‌مندی از ابزارهای تأمین مالی و پوشش ریسک خواهد شد. از این رو کمک به توسعه بازار محصولات زنجیره فولاد از طریق بورس کالا موجب خواهد شد تا ارزش افزوده و بهره‌وری این بخش افزایش یابد، تخصیص منابع در این بخش اصلاح شود و عدم توازن ظرفیت‌ها در بخش‌های مختلف زنجیره فولاد مرتفع گردد.
-
مدیر مجتمع صنعتی چادرملو تغییر کرد/ دکتر ضیایی معارفه شد
-
بندهایی که به دست و پای صنعت فولاد بسته اند؛ از ناترازی انرژی تا وضع عوارض صادراتی
-
ضرورت توجه به معدنکاری هوشمند
-
بازدهی بیش از ۷۷ هزار درصدی نماد «فولاد» در بورس اوراق بهادار
-
پیشبینی امریکایی از بازار فولاد در سال ۲۰۲۴: هند اصلیترین بازار رو به رشد فولاد است!
-
پیشبینی بازار جهانی فولاد در سال ۲۰۲۴/ خبرهای خوب برای بازار فولاد در سال جدید میلادی
-
شماره آذر ماه نشریه «چیلان» منتشر شد/ «فولاد هوشمند»
-
مشاهده کنید: «بومیسازی ۴ محصول استراتژیک در صنعت فولاد»
-
راهپیمایی کارکنان فولاد اکسین در محکومیت بمباران غزه
سید رسول خلیفه سلطانی
دبیر انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران
مهندس مدنیفر
مدیرعامل شرکت اپال پارسیان سنگان
حمیدرضا طاهری زاده
عضو هیئت مدیره انجمن نوردکاران فولادی ایران
اسدالله فرشاد
عضو هیئت مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران
